П.А. Ойуунускай кэриэһин, айымньыларын кэлэр кэнчээри ыччакка тиэрдэр кэскиллээх үөрэххэ Улуу киһибит суруйар тылын-өһүн, истиилин уратытын туһунан кэпсиири тумнар хайдах да сатаммат. П. Ойуунускай үөрэ-дьүөрэ дорҕоонноох, илбистээх-иччилээх, оһуордаах-мандардаах, ханыылаах-хатылааһыннаах, утарылаах-кэккэлэтиилээх, ханалытыылаах-кистэлэҥнээх, күүрээннээх-иэйиилээх баай уус-уран тылын үөрэтии оҕо-ыччат кэрэни кэрэхсиир кыаҕын, саха уус-уран тылын өйдүүр, ылынар дьоҕурун уһугуннарара биллэр суол. П. Ойуунускай төрөөбүтэ 130 сылын уруйдаан туран, учууталга туһаалаах буолаарай диэн, оскуола бырагырааматыгар киирэ сылдьар, биир биллэр хоһоонун уус-уран истииллээх тиэкиһи ырытыы холобурун быһыытынан биэрэбин. Ырытыыбын халыыбы батыһан биэрэр буолан, үөрэххэ хайдах туттулларынан киллэрэбин, ону учуутал бэйэтэ быһан-отон, наадалаах диэбитин туһаныан сөп.
Өрүөл кэриэһэ
Будулҕан тумаҥҥа, чыгдааннаах дьыбарга
Буорахпыт буруота бурҕаҥнаан оргуйар;
Түүннэри-күннэри түрбүөтээн ытарга
Түннүктүүн, үөлэстиин барыта доргуйар…
Биэс тарбах доҕоро – бинтиэпкэ тиҥийэр,
Быысталы биэрбэккэ буулдьабыт ыйылыыр;
Бааһырбыт бассабыык өрүтэ мэҥийэр,
Баастарын көрдөрөр, хаанынан хардыргыыр…
«Хамандыыр! Хаан – хааҥҥа! Кэннинэн кэхтимэ!
Хаатырга-хандалы хараҥа хаайыытын
Хайыта сынньартан харыастан биэримэ,
Хаппытаал хабала ханна даа хаалбатын!
Үлэһит былааһын көмүскүөх буоламмыт
Үҥүүнү-ыстыыгы тутаммыт турбуппут,
Өлөртөн куттаммат өрүөллэр буоламмыт
Өлөрсөр-охсуһар өргөһү туппуппут…
Адаардаах арҕастаах таас дьааҥы анныгар,
Аргыардаах Аммаҕа, мууһурбут буоругар
Хааннарым тохтоннор мин өлөн эрэбин,
Хараҕым сабыллан мин ииҥҥэ киирэбин…
Баандаҕа баспытын биэриэхпит кэриэтин
Харса суох санаабыт халлааны хамнатыа,
Убайар-эргийэр күлүмнүүр күн иитин
Халыйар хааннарбыт уулларан убатыа…
Бинтиэпкэ доҕордоох буойуттар этибит, —
Мин өллүм – мин эппин кириэппэс оҥоруҥ!
Кытара сандааран умайан тэтэрбит
Кытыастар былааҕы үрдүбэр туруоруҥ!
Өлбүппүт даҕаны өлөрсө сытыахтын –
Мин эппин таһааран хаххата оҥостуҥ!
Өллөрбүн даҕаны өстөөхпүт буулдьатын
Өттүкпэр-сүрэхпэр түһэрэн тохтотуҥ!»
Адаардаах арҕастаах таас дьааҥы анныгар,
Аргыардаах Аммаҕа, мууһурбут буоругар
Бааһырбыт бассабыык кэриэһин эппитэ,
Барыбыт бааһырбыт сүрэхпит тэппитэ…
П.Ойуунускай
1929 с. сэтинньи 7 күнэ. Хоро
1. Уус-уран истииллээх, араҥата: уус-уран литэрэтиирэ, жанра: лиро-эпическэй хоһоон, баллада.
2. Тиэкис тутуллар эйгэтэ: эстетиканы иитиэхтиир урамньы эйгэтэ. Бу тиэкис ааҕааччы лирическэй иэйиитин уһугуннарар, гражданскай сэрии кыргыһыытыгар хорсуннук киирсэн суорума суолламмыт лирическэй герой быстах дьылҕатыгар туох эрэ кыттыктаах сыһыаны үөскэтэр; туттуллар түгэнэ: бу хоһооҥҥо гражданскай сэрии тыҥааһыннаах түгэнэ долгутуулаахтык ойууламмыт. Чуолаан эттэххэ, лирическэй герой уус-уран хоһоон куорматынан айымньы иккис бэрсэнээһигэр – хамандыырыгар – туһааннаан саҥарар түгэнэ ойууланар.
3. Тиэкис сүрүн сыала: оччотооҕу гражданскай сэрии, көҥүл иһин охсуһуу георикатын илдьэ сылдьар уус-уран эстетическэй сыаллаах. Тиэкис лирическэй герой иэйиитин күүрээнин арыйар: кэрэ кэскил туһугар кэрэйбэккэ тыынын толук уурар булгуруйбат модун санаалаах бухатыыр кэриэтэ киһи көстөр.
Тиэкис эстетическэй сыалыгар айымньы иэйиитин уонна экспрессиятын тиэрдэр сыал тэҥҥэ олорсо сылдьар. Тиэкис бу ыйыллыбыт сыалларын таһынан, ааҕааччыны кытта бодоруһар, кэпсэтэр сыалын тумнар эмиэ сатаммат. Инньэ гынан, бу тиэкис лирическэй герой иэйиитин күүрээнин тиэрдэрин тэҥэ, уоттаах садаҕа тыл күүһүнэн ааҕааччыга дьайан, ааҕааччы кутун-сүрүн уһугуннарар, тустаах иэйиитин күөдьүтэр.
4. Тиэкис аадырыһа: тиэкис уус-уран айымньыны ааҕан өйдүүр, ылынар кыахтаах үрдүк култууралаах киэҥ ааҕааччыга ананар.
5. Тиэкискэ көстөр өй-санаа көрүҥэ: уус-уран ойуулааһын. Тиэкискэ үс суол ойуулааһын баар: а) Тылын аттарыыта тас куорматын кытта табыгастаахтык дьүөрэлэспит бастакы строфаҕа туруору, сытыары аллитерация көмөтүнэн тылын ис хоһоонун, иэйиитин күүһүрдэн, Саха сирин дьыбардаах олунньутугар буола турар кыргыһыы хартыыната харахха субу баардыы ойууланар:
Будулҕан тумаҥҥа, чыгдааннаах дьыбарга
Буорахпыт буруота бурҕаҥнаан оргуйар;
Түүннэри-күннэри түрбүөтээн ытарга
Түннүктүүн, үөлэстиин барыта доргуйар…
Ааптар кыһыҥҥы кыргыһыы уус-уран хартыынатын арыйарыгар «бурҕаҥнаан», «түрбүөтээн» диэн икки тыаһы үтүктэр тылы табыгастаахтык тирэх оҥостон, сүдү күүстээх экспрессиялаах уобараһы айан таһаарар.
б) Салгыы өстөөх төгүрүктээһинигэр түбэһэн өлөр охтуутугар охтубут буойуну саҥардан, «халлааны хамсатар» харса суох санаалаах, «күн иитин» хаанынан уматар булгуруйбат модун санаалаах, чахчы герой киһи уобараһын ойуулаан таһаарар. Бу саҥаҕа айымньы эпическэй күүһэ туох баар эгэлгэ кырааскатынан толору арыллар. Эпическэй суруйуу геройа бэл өлөн да баран «өстөөҕүн буулдьатын өттүгэр-сүрэҕэр түһэрэн тохтотуон» баҕарар.
в) Бүтэһик строфаҕа эмиэ звукопись көмөтүнэн, чуолаан, «а» аһаҕас дорҕоону ыган (Адаардаах арҕастаах таас дьааҥы анныгар), ыар трагедияны тиэрдэр үрдүк көтөҕүллүүлээх интэнээссийэни оҥорор. Ааптар бу кутурҕаннаах уус-уран уобараһын хартыынатыгар ааҕааччытын быһаччы кытыарар (Барыбыт бааһырбыт сүрэхпит тэппитэ…), ааҕааччы бу хартыына сорҕото буола түһэр. Итинэн тиэкис коммуникативнай сыала ситиһиллэр.
6. Тиэкис көрүҥэ: суругунан; тиэкис тиибэ: ойуулааһын уонна сэһэргээһин: чахчы буолбут история түгэнин уус-ураннык ойуулаан сэһэргээн биэрии; саҥарар саҥа көрүҥэ: лирическэй герой сирэй саҥатынан бэриллэр монолог, кэриэс тыл.
7. Тиэкис истииллии бэлиэтэ (стилевая черта):а). уус-уран уобрастааҕа (олоҕу уус-ураннык көрдөрөн араас уобараһы ойуулаан таһаарар кыах). Гражданскай сэрии героикатын тиэмэтэ кыһыҥҥы кыргыһыы, бааһырбыт бассабыык уонна бырастыылаһыы кутурҕанын сүрүн уобарастарынан арыллар. Кыһыҥҥы кыргыһыы уобарастааһына айымньы суруллубут историятын кытта ситимнээх: хоһооҥҥо ойууланар быһыы-майгы чахчы олунньуга буолан ааспыт. Өлөн да баран өлөрсөр модун санаалаах чахчы герой киһи уобараһа түмүү уобарас буолар. Ааптар бэйэтин да көрүүтэ, санаата манна баар диэххэ сөп. Айымньы кутурҕанын тиэрдэр үһүс уобараска ааҕааччы быһаччы кыттар кыахтанар. Маны таһынан, атын да чаҕылхай уобарас элбэх: кытыаста убайар уот, будулҕан, дьыбар.
б). Уус-уран күүрээннээҕэ. Бу араас этигэн ньыма тиһигинэн тиэрдиллэр. Ол курдук, саҥа дьоллоох олох иһин охсуһуу героикатын тиэмэтэ тиэкискэ сөптөөх тыл баайынан бэриллэр: 1) ойуулуур-дьүһүннүүр, тыаһы үтүктэр тылларынан (будулҕан, чыгдааннаах, бурҕаҥныыр, түрбүөтүүр, доргуйар, тиҥийэр, ыйылыыр, мэҥийэр, хардыргыыр, халыйар); 2) өлөрсөр өргөстөөх сэриини, кыргыһыыны бэлиэтиир лиэксикэнэн (көмүскүүр, үҥүү-ыстыык, куттаммат өрүөллэр, өлөрсөр-охсуһар өргөс); 3) оччотооҕу кэм героикатын уус-ураннык ойуулуур символ тылынан-өһүнэн (Кытара сандааран умайан тэтэрбит Кытыастар былаах – кыһыл былаах история ол кэмин чахчыта, кэрэһитэ). 4) Маны таһынан, уус-уран тыл ис хоһоонун уонна кини тас куорматын табыгастаахтык дьүөрэлиир баай звукопись ньыматынан тиэрдиллэр: Түүннэри-күннэри түрбүөтээн ытарга Түннүктүүн, үөлэстиин барыта доргуйар… Биэс тарбах доҕоро – бинтиэпкэ тиҥийэр, Быысталы биэрбэккэ буулдьабыт ыйылыыр – тү-тү-тү, бы-бы-бы дорҕооннор бинтиэпкэ тиҥийэр тыаһын тиэрдэргэ дылылар; эбэтэр:
«Хамандыыр! Хаан – хааҥҥа! Кэннинэн кэхтимэ!
Хаатырга-хандалы хараҥа хаайыытын
Хайыта сынньартан харыастан биэримэ,
Хаппытаал хабала ханна даа хаалбатын!
диэн ис хоһоон уонна куорма поэтическай дьүөрэтин өттүнэн гениальнай строка бааһырбыт бассабыык хаанынан хардыргыы сытар тыаһын-ууһун, ойуутун-дьүһүнүн барытын ойуулаан таһаарар курдук. 5) Итини сэргэ, грамматическай халыыбы, чуолаан, элбэх ахсааны туттан: Хааннарым тохтоннор мин өлөн эрэбин; Халыйар хааннарбыт уулларан убатыа… Манна -лар сыһыарыы строка 12-с сүһүөҕүн таһаарарыттан ураты, «хаан» кэлимсэ өйдөбүлү бэлиэтиир тылга эбиллэн «хааннар» буолан омуннаан, күүркэтэн олус күүстээх экспрессияны илдьэ сылдьар. 6) Ааптар айымньы күүрээнин тиэрдэр саамай сүрүн ньымата строка ахсын, сороҕор, строфа бүтүүтүгэр өрө тахсар интэнээссийэни киллэрбитэ буолар. Бу өрө тахсар интэнээссийэ саха төрүт хоһоонун тутулунан – аллитерация уонна кэлиҥҥи рифма, тэҥ сүһүөхтээх строка көмөтүнэн (барыта 12-лии сүһүөх, строка аайы 3-түү сүһүөхтээх тылы түөртэ хатылаан – 3-3-3-3) ситиһиллэр.
в) Айымньы иэйиилээҕэ. Мунчаарыы, санаа түһүүтэ (Хараҕым сабыллан мин ииҥҥэ киирэбин… – элбэх туочука ньыматынан бэриллэр), ол эрээри кыайыы туһугар булгуруйбат эрэл баар (Харса суох санаабыт халлааны хамнатыа). Манна лирическэй герой иэйиитэ биирдии лиэксикэнэн эрэ буолбакка, айымньы уус-уран тылын ис хоһооно, кини тас куорматын (дорҕоонун дьүөрэлэһиитин), айымньы өрө күүрүүлээх интэнээссийэтин кытта табыгастаахтык, кудуххайдык кутуллан тиэрдиллэр. Субу курдук саха литэрэтиирэтигэр дэҥҥэ көстөр ис хоһоон уонна тас куорма табыгастаах дьүөрэлэһиитинэн хоһоон идеята, өрө күүрүүлээх модун күүстээх иэйиитэ арыллан иһэр.
г) Араас истиил дэгэттээҕэ. Сүрүн истииллээх (туман, дьыбар, кэриэс, түннүк, үөлэс) тыллары кытта тиэкискэ поэзия үрдүк тыла (өргөс, убайар, убатыа (умайар суолтатыгар)), кинигэ истиилин тыла (бинтиэпкэ, буулдьа, бассабыык, хаппытаал, баанда, кириэппэс, былаах) туттуллар.
д) Тиэкис кистэлэҥ ис хоһооннооҕо. Айымньы 1923 сыллаахха Амма солобуодатыттан чугас Саһыл Сыһыы диэн дьоҕус алааска кыһыл этэрээтэ Пепеляв генерал сүрүн күүстэрин кытта аһыыр аһа суох хаалан баран уон аҕыс хонугу быһа киирсибит устуоруйа чахчытыгар олоҕурбута биллэр. Чинчийээччилэр бу айымньы суруллубут устуоруйатын чахчы олорон ааспыт дьону кытта ситимнииллэр. Ол гынан баран, бу тас көстүүтэ гражданскай сэрии тиэмэлээх айымньы кистэлэҥ ис хоһооно — «баттаммыт-үктэммит хараҥа саха норуотун көнүлгэ, сырдыкка таһаарыы, кини дьолун-соргутун, кэрэ кэскилин иһин бэйэни харыстаммат охсуһуу этэ» (Семен Данилов. П.А.Ойуунускай – саха норуотун чулуу уола. 11 с.).
8. Уус-уран истиил буоларын дакаастыыр тыл-өс. Поэзия тиэкиһэ араас ойуулуур-дьүһүннүүр ньыманы туттар уратылаах: туруору, сытыары аллитерация (Өлөртөн куттаммат өрүөллэр буоламмыт Өлөрсөр-охсуһар өргөһү туппуппут…); уус-уран эпитет (хаатырга-хандалы хараҥа хаайыыта; будулҕан туман, чыгдааннаах дьыбар, өлөртөн куттаммат өрүөллэр, адаардаах арҕастаах таас дьааҥы, аргыардаах Амма, харса суох санаа); уобараһынан эргитэн этэр перифраза (хаатырга хандалы хараҥа хаайыыта – ханнык баҕарар батталы эргитэн этии; охсуһууну бэлиэтиир кыһыл уот уобараһын эргитэн этии элбэх: Убайар-эргийэр күлүмнүүр күн иитин Халыйар хааннарбыт уулларан убатыа… Манна Убайар-эргийэр күлүмнүүр күн иитэ аан дойду диэн өйдөнөр, оттон уулларан убатар халыйар хаан – бу өрөбөлүүссүйэ идеята. Өллөрбүт даҕаны көҥүлү түстүүр өрөбөлүүссүйэ идеята аан дойду үрдүнэн тарҕаныа диэн; биэс тарбах доҕоро диэн бинтиэпкэни эргитэн этии); метафора (санаа халлааны хамнатыа; хаан күн иитин убатыа; умайан тэтэрбит кытыастар былаах; бааһырбыт сүрэх); хатылааһын (Адаардаах арҕастаах таас дьааҥы анныгар, Аргыардаах Аммаҕа, мууһурбут буоругар – иккитэ хатыланар рефрен айымньы тэтимин, трагизмын чорботор); кэккэлэтэн этии (Үҥүүнү-ыстыыгы тутаммыт турбуппут, / Өлөрсөр-охсуһар өргөһү туппуппут…; Хааннарым тохтоннор мин өлөн эрэбин, / Хараҕым сабыллан мин ииҥҥэ киирэбин…); омуннааһын (ааптар омуннааһыныгар саха тылын кыаҕын барытын туттар: дьүһүннүүр, тыаһы үтүктэр тыллары — Будулҕан тумаҥҥа, чыгдааннаах дьыбарга Буорахпыт буруота бурҕаҥнаан оргуйар; Түүннэри-күннэри түрбүөтээн ытарга Түннүктүүн, үөлэстиин барыта доргуйар…; звукопись ньыматынан — Адаардаах арҕастаах таас дьааҥы анныгар, Аргыардаах Аммаҕа, мууһурбут буоругар; элбэх ахсаан хылыыбын киллэрэн — хааннарым тохтоннор мин өлөн эрэбин; метафоранан – харса суох санаабыт халлааны хамнатыа, …күн иитин халыйар хааннарбыт уулларан убатыа…); градация (интэнээссийэ көмөтүнэн – строка бүтүүтэ өрө күүрүүлээхтик этиллэр).
9. Ааптар уобараһа: көҥүл олох иһин охсуһар, кэнэҕэһин кэнэҕэс өлүүтэ-кыргыһа суох Өй саарыстыбатыгар тиийэргэ аартык арыйар ытык кыргыһыыга киирсэр киһи көстөр. Бу ааптар бэйэтэ буоларын биографиятыттан билэбит: П.Ойуунускай саах балаҕаныгар баттанан олорбут саха норуота өстүөкүлэ таас дьиэлээх, Өркөн Өй таҥаралаах сырдык, көҥүл олоххо тиийиэҕин олоҕун ыра санаата, үрдүк сыала оҥостубут, бэйэтэ эппитин курдук «норуот сэрииһитэ, үлэһитэ» этэ. В.Н. Протодъяконов этэринэн, Ойуунускай олоҕун үрдүкү сыала норуокка сулууспалааһын этэ (П. А. Ойуунускай айымньыларын 8-с кылааска үөрэтии: учууталга көмө, 1982). П.Ойуунускай норуокка сулууспата саха олоҕун сайдыыга таһаарар туох баар эйгэни барытын хаппыта: кини олоҥхоһут, бөлүһүөк, суруйааччы, бэлиитик, Саха өрөспүүбүлүкэтин төрүттээччи, общественнай деятель, култуурунай-сырдатар түмсүүлэри төрүттээччи, учуонай, тылбаасчыт, учуобунньук оҥорооччу уонна да бара турар. Онон бу хорсун быһыыны уруйдуур биир бастыҥ баллада хоһоонугар ааптар норуот сэрииһитин быһыытынан уобараһа көстөр.
Тиэкис оҥоһуллубут сыала: саҥа дьоллоох олох иһин бэйэни харыстаммат охсуһуу күүһүн көрдөрүү.
10. Ааптар ураты буочара, истиилэ:
Ааптар ураты истиилин айымньылаах үлэтин барытын тэҥнээн үөрэтэн быһаарар куолута. Үгүс чинчийээччи бэлиэтииринэн, ааптар биир бастыҥ хоһоонугар айымньылаах үлэтигэр, чуолаан, гражданскай лирикатыгар барытыгар көстөр ураты буочарын бэлиэлэрэ баар: 1) саха хоһоонун төрүт тылын, куорматын (дорҕоон дьүөрэлэһиитин, кэккэлэтэн этиини, хатылааһыны, кэлиҥҥи рифманы, тэҥ сүһүөҕү) бэйэтин кэмин саҥа өрө күүрүүлээх идеятынан, уобараһынан, бэлиэтинэн, ис хоһоонунан толорон-тупсаран букатын саҥа суруйууну оҥоруу. 3-түү тэҥ сүһүөхтээх тыллары аттаран, строка иннигэр, кэннигэр рифмалаан силлабическай куорманы туттуу. Бу ааптар саха литэрэтиирэтигэр киллэрбит саҥа сүүрээнэ (новаторствота) буолар; 2). тыл ис хоһооно уонна иһиллиитэ ураты табыгастаахтык аттарыллыбыт холобурдара (звукопись), бу туһунан инники эппиппит; 3). символ-уобарастары туттуу (холобура, уот-төлөн символ уобараһа уо.д.а.). 4). Ойуунускай истиилин сүнньэ буолар илбис уонна омуннааһын. Ааптар илбистээх-иччилээх тылларынан, символ уобарастарынан эргитэн омуннаан ойуулаан өрө күүрүүлээх пафостаах, үрдүк истииллээх тиэкиһи айан таһаарар; 5). тыл баайын уратытык туттуу (неологизм). Манна «убайар» туохтууру киллэриэххэ сөп. Нуорма быһыытынан «умайар» диэн, ону ааптар бэйэтэ да бу хоһоонугар тутта сылдьар: умайан тэтэрбит кытыастар былаах. Бу тылы кытта тэҥҥэ символ уобарастаах строкатыгар «убайар» диэн иккитэ киирэ сылдьар: Убайар-эргийэр күлүмнүүр күн иитин Халыйар хааннарбыт уулларан убатыа… «Умайар» уонна «убайар» диэн туохтуурдары биир хоһооҥҥо тэҥинэн туттарыттан көрдөххө, ааптар бу икки тыл истииллии күүрээннэрин араарар. Дьиҥинэн, саха тылыгар ‘м’ уонна ‘б’ дорҕоон аралдьыһыыта түөлбэ саҥатын көстүүтэ буолар. Ол эрээри П.Ойуунускай «убайар» туохтуурга үрдүк истиил дэгэтин биэрэн, ураты экспрессияны, күүрээни тиэрдэргэ туттубут. Онон тылы атын суолталаан туттан неологизм оҥорбут. «Убайар» туохтуурга өрө күүрээннээх дэгэти биэрэн туттуу ааптар атын да айымньыларыгар киэҥник көстөр; 6). Ааптар көҥүл иһин охсуһуу дьоруойдуу быһыытын пафоһын тиэрдээри, тыл суолтатын үрдэтээри кинигэ истиилин тылын-өһүн туттан эмиэ тиэрдэр (бу туһунан инники эмиэ эппиппит). Онон бу тиэкискэ ааптар ураты истиилэ чаҕылхайдык көстөр диэххэ сөп.
Лидия Манчурина, ХИФУ доцена